Leo Vroman (1915-2014)

Op zaterdag 22 februari 2014 is dichter Leo Vroman overleden. Hij zou in april 99 jaar worden. Leo Vroman woonde vanaf 1947 in Amerika, werd ook Amerikaan, maar is altijd in het Nederlands blijven schrijven. Vroman was bioloog, hematoloog (bloeddeskundige), schrijver, tekenaar, maar boven alles dichter. Zijn springerige en speelse gedichten zijn amper na te bootsen. Uit Vromans poëzie spreekt een intense liefde voor alles wat bestaat, maar zijn gedichten kunnen tegelijkertijd gaan over harde en gemene zaken, over de oorlog en de honger. Toch gaan ook zijn gedichten over de dood uiteindelijk toch vaak over de liefde. Als dichter is Vroman nauwelijks bij een of andere richting in de Nederlandse literatuur onder te brengen, een ongrijpbaarheid die werd versterkt door zijn dichterschap op afstand. Zelf maalde hij niet om de indelingen in bepaalde hokjes, de band met de lezer was voor hem veel belangrijker. Nog belangrijker was echtgenote Tineke, zijn grote liefde, met wie hij ruim 75 jaar samen was.

Tekenaar
Leo Vroman werd op 10 april 1915 geboren in Gouda. Na de Goudse HBS (die al sinds jaar en dag de Leo Vroman Scholengemeenschap heet), studeerde hij biologie in Utrecht. Bij de studievereniging Unitas leerde hij zijn vrienden Albert Alberts en Anton Koolhaas kennen. Koolhaas zag het talent van Vroman en stimuleerde hem om te schrijven en te dichten. Student Vroman ontpopte zich meteen als een geestdriftig en humoristisch schrijver van stukjes in het Unitas-blad. Hij deed in deze tijd ook van zich spreken als tekenaar. Samen met Anton Koolhaas schiep Vroman de krantenstrip Stiemer en Stalma, Koolhaas schreef de tekst en Vroman maakte de plaatjes. Vroman was tuk op tekenen en verrijkte zijn hele leven lang werk van zichzelf en anderen met zijn cartoons en uitzonderlijke illustraties. Een fraai overzicht van het beeldende werk van Vroman verscheen in 2010: Vroman tekenaar.

Tineke Sanders
Bij een diner van Unitas leerde Leo Vroman in 1938 Georgine Marine Sanders kennen, roepnaam Tineke, waarschijnlijk de belangrijkste gebeurtenis van zijn leven. In zijn herinneringenboek Warm, rood, nat & lief uit 1994, beschrijft Vroman hoe hij het onbekende meisje wat rijst aanbood: ‘Ze keek nu pas in mijn ogen, en schudde haar hoofd. Meteen werd de achtergrond als een wand van beschilderd karton en verdween de eetzaal tactvol en bescheiden, op geroezemoes na, en ik dacht letterlijk: Godallemachtig! Ik zit naast mijn vrouw!’ De stapelverliefde Leo wist het hart van Tineke te winnen en ze verloofden zich al snel. De rest van zijn leven zou Tineke centraal staan voor Leo Vroman. Ze duikt vaak op in zijn werk en is waarschijnlijk de mede-schepster van zijn oeuvre, want hoe dat er zonder Tineke uit zou hebben gezien, is moeilijk voor te stellen.

Oorlog
De oorlog veroorzaakte echter een scheiding tussen Leo en Tineke. Vanwege zijn Joodse afkomst vluchtte Vroman na de inval van mei 1940 naar Engeland. Van daaruit kon hij via Zuid-Afrika, waar de schrijver Jan Greshoff voor hem bemiddelde, naar Nederlands-Indië vertrekken. In Indië moest Vroman echter als dienstplichtig militair onder de wapenen en kwam hij na de Japanse inval terecht in een interneringskamp. Ook daar bleef hij doorschrijven en tekenen, op wc-papier en dergelijke, als dat beschikbaar was. Hoe ellendig het leven in het kamp ook was, rancuneus of haatdragend tegenover Japanners was Vroman nooit. Hij hield er zelfs niet van als het woord `Jappen’ of `Jappenkamp’ viel. De oorlog zou wel een centraal thema in zijn poëzie blijven. Vroman hoopte dat zijn gedichten over de oorlog konden helpen om toekomstige ellende te voorkomen, zoals het bekende gedicht ‘Vrede‘.

Het Vroman-effect
Na de bevrijding werd Vroman na jaren eindelijk herenigd met Tineke. Het was de bedoeling dat hij weer naar Nederland zou gaan. Maar hij reisde via Japan naar Amerika en kreeg in New York een baan aangeboden op een biologisch laboratorium. Tineke voegde zich bij hem, ze werden beiden Amerikaan en woonden jarenlang nabij New York. Ze kregen twee kinderen: Peggy en Gery. Vroman promoveerde nog wel in de biologie in Utrecht, maar zijn loopbaan ontwikkelde zich verder helemaal in de Verenigde Staten. Hij werd een van Amerika’s befaamdste hematologen. Hij ontdekte een specifiek verschijnsel bij de stolling van het bloed, dat de naam het ‘Vroman-effect’ kreeg. Zijn bezetenheid van het verschijnsel bloed duikt ook meer dan eens in zijn gedichten op.

Gedichten
In 1946 verscheen Vromans eerste dichtbundel, Gedichten bij uitgeverij Querido. Enkele gedichten schreef hij in gevangenschap. Tineke regelde de uitgave in Nederland. In 1949 verscheen de tweede bundel: Gedichten, vroegere en latere. Daarin stond het lange gedicht Voor wie dit leest, dat een van Vromans bekendste gedichten zou worden. Het lijkt een brief waarin hij direct de lezer toespreekt:

Gedrukte letters laat ik U hier kijken,
maar met mijn warme mond kan ik niet spreken,
mijn hete hand uit dit papier niet steken;
wat kan ik doen? Ik kan u niet bereiken.

O, als ik troosten kon, dan kon ik wenen.
Kom, leg uw hand op dit papier; mijn huid;
verzacht het vreemde, door de druk verstenen
van het geschreven woord, of spreek het uit.

Vroman wilde het liefst over de schouder van zijn lezers meekijken als ze zijn gedichten lazen. Hij maakt in dit gedicht ook geen geheim van zijn drijfkracht: ‘Liefde is het meestal ook geweest/die mij het potlood in de hand bewoog’. Die liefde strekt zich in Vromans gedichten uit, vaak via Tineke, naar alles wat leeft en beweegt en zelfs naar het levenloze. Typerend voor Vroman is dat hij deze liefdevolle blik altijd werpt met het scherpe oog van de bioloog. Vaak daalt hij af tot het kleinste atoom van zijn onderwerpen om daar toch met de grootste hartstocht over te spreken. In 1981 benoemde hij deze microscopische kijkwijze met zijn lange gedicht Liefde, sterk vergroot.

Het Carnarium
Vroman is vooral bekend als dichter, maar schreef ook verschillende prozaboeken. In 1948 verscheen het sprookjesachtige boek Tineke, over een vijftienjarig meisje op ontdekkingstocht door de natuur. Later verschenen werken als De adem van Mars en Snippers, mengvormen tussen betoog, proza, essay en brief. Vroman hield erg van de briefvorm, veel van zijn talloze bijdragen aan literaire tijdschriften zijn ‘openbare’ brieven. Een van zijn gekste prozaboeken is de roman Het Carnarium uit 1973, waarin Vroman het klonen en het kweekvlees al aankondigt. Hoofdpersonen zijn Leo Vroman, vrouw Tineke en de kinderen Peggy en Gery. Verteller Vroman bouwt een machine voor vlees, maar overlijdt en wordt dan in de machine gereproduceerd tot kleine groene mannetjes. Een absurdistisch boek, maar het gaat duidelijk over de grens tussen leven en dood, een van Vromans vaste thema’s.

Die vleugels
Met het ouder worden ging het in de gedichten van Leo Vroman steeds vaker over de dood, zoals in de vrolijke bundel Nee, nog niet dood uit 2008. Uit die gedichten spreekt geen angst, maar wel fascinatie voor het biologische proces van doodgaan, en toch ook afschuw van onnodig doodgaan door oorlog en geweld. Uit Vromans poëzie spreekt ook het besef dat alles in de natuur een keer opkomt en weer wegzakt, maar waarbij doodgaan ook niet per se ‘verdwijnen’ hoeft te betekenen. In zijn laatste bundel, Die vleugels uit 2013, schreef Leo Vroman in het gedicht Overschot hoe zijn liefde voor Tineke zal doorleven na zijn dood:

Wat zal er van mij over zijn
als ik lichamelijk verdwijn?
Boeken, bleke tekeningen,
schoenen, sokken, al die dingen
waarin ik mij nog na laat strelen,
maar het vele zal vervelen,
de op te vouwen, weg te zetten
foto’s, foute zelfportretten,
al het jouwe en het mijne
zal als morgendauw verdwijnen
met het dampende verdriet.

Maar onze liefde, nee, die niet.
Die woekert als wikke langs een grond
die ogenblikkelijk bestond,
Mensen die niets van ons weten
door onze liefde lief bezeten
zullen onze dingen doen en
zoenen en zoenen.

Scriptor, thuis in onze taal